Rzeczownik to część mowy, która odpowiada na pytania: kto? co?
Rzeczownik nazywa osoby, przedmioty, zwierzęta, rośliny, miejsca, pojęcia, zjawiska przyrody, np.
- osoby – nauczyciel, dziecko, Ania
- przedmioty – stół, książka, spodnie
- zwierzęta – pies, krowa, mrówka
- rośliny – wierzba, kwiatek, pszenica
- miejsca – park, piwnica, księgarnia
- pojęcia – miłość, mądrość, zdziwienie
- zjawiska przyrody – burza, powódź, wiatr
Rzeczownik ma określony rodzaj:
- w liczbie pojedynczej – męski (r.m.), żeński (r.ż.) lub nijaki (r.n.), np. stołek – rodzaj męski, doniczka – rodzaj żeński, okno – rodzaj nijaki
- w liczbie mnogiej – męskoosobowy (r.m.-os.) lub niemęskoosobowy (r. nm.-os.), np. stołki – rodzaj męskoosobowy, doniczki, okna – rodzaj niemęskoosobowy
Rodzaj rzeczownika można określić, dopasowując do niego wyraz „ten”, „ta” lub „to”. Wyraz „ten” wskazuje na rodzaj męski, „ta” na rodzaj żeński, a „to” na nijaki, np. (ten) pies, kamień, (ta) jaskółka, gałąź, (to) mrowisko, krzesło.
Rodzaj niemęskoosobowy mają te rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej są rodzaju żeńskiego lub nijakiego.
Rzeczowniki dzielimy na:
- rzeczowniki własne – oznaczają konkretną osobę, zwierzę, zjawisko itp., a ich nazwy pisze się wielką literą, np. Kasia, Tomek, Burek, Mruczek, huragan Katrina, morze Bałtyk
- rzeczowniki pospolite – oznaczają pewne typy osób, zwierząt, roślin itp., a ich nazwy pisze się małą literą, np. dziewczynka, motyl, tulipan, ocean
Rzeczownik jest wyrazem odmiennym, czyli zmienia swoją formę w zależności od sposobu, w jaki zostaje użyty w zdaniu. Mówimy, że rzeczownik odmienia się przez przypadki. W języku polskim wyróżniamy siedem przypadków. Do każdego z nich można postawić odpowiednie pytanie.
| nazwa przypadka | skrót | pytanie | przykład |
| Mianownik | M. | kto? co? | chłopiec, kura, krzesło |
| Dopełniacz | D. | kogo? czego? (np. nie ma) | chłopca, kury, krzesła |
| Celownik | C. | komu? czemu? (np. się przyglądam) | chłopcu, kurze, krzesłu |
| Biernik | B. | kogo? co? (np. widzę) | chłopca, kurę, krzesło |
| Narzędnik | N. | kim? czym? (np. interesuję się) | chłopcem, kurą, krzesłem |
| Miejscownik | Ms. | o kim? o czym? (np. opowiadam) | o chłopcu, o kurze, o krześle |
| Wołacz | W. | o! [zwrot do kogoś lub czegoś] | chłopcze! kuro! krzesło! |
Przymiotnik to odmienna część mowy,która nazywa cechy osób, zwierząt, przedmiotów, roślin, miejsc, zjawisk. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie?
Przymiotnik łączy się z rzeczownikiem i jest jego określeniem, np. książka (jaka?) ciekawa, stół (jaki?) drewniany, palto (jakie?) stare.
Przymiotnik może określać rzeczownik na trzy sposoby. Wyróżniamy:
- przymiotniki oceniające pozytywnie, np. ładny, mądry, grzeczny, wspaniały
- przymiotniki oceniające negatywnie, np. brzydki, głupi, niegrzeczny, beznadziejny
- przymiotniki neutralne pod względem oceny, np. drewniany, zielony, szeroki, francuski
Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Odmiana przymiotnika przez liczby i rodzaje
Rodzaj przymiotnika zależy od rzeczownika, który opisuje.
W liczbie pojedynczej może mieć:
- rodzaj męski – odpowiada na pytanie jaki?, np. duży (pies), niebieski (sweter), wesoły (chłopiec)
- rodzaj żeński – odpowiada na pytanie jaka?, np. uśmiechnięta (pani), ładna (wstążka), ciekawa (historia)
- rodzaj nijaki – odpowiada na pytanie jakie?, np. zimne (powietrze), smutne (opowiadanie), głębokie (morze)
W liczbie mnogiej przymiotnik może mieć:
- rodzaj męskoosobowy – odpowiada na pytanie jacy?, np. weseli (chłopcy)
- rodzaj niemęskoosobowy – odpowiada na pytanie jakie?, np. duże (psy), uśmiechnięte (panie)
Odmiana przymiotnika przez przypadki
Przypadek przymiotnika jest zawsze taki sam, jak rzeczownika, który opisuje.
| przypadek | liczba pojedyncza | liczba mnoga |
| Mianownik (M.) | duży pies, ładna dziewczynka, czyste okno | duże psy, ładne dziewczynki, czyste okna |
| Dopełniacz (D.) | dużego psa, ładnej dziewczynki, czystego okna | dużych psów, ładnych dziewczynek, czystych okien |
| Celownik (C.) | dużemu psu, ładnej dziewczynce, czystemu oknu | dużym psom, ładnym dziewczynkom, czystym oknom |
| Biernik (B.) | dużego psa, ładną dziewczynkę, czyste okno | duże psy, ładne dziewczynki, czyste okna |
| Narzędnik (N.) | dużym psem, ładną dziewczynką, czystym oknem | dużymi psami, ładnymi dziewczynkami, czystymi oknami |
| Miejscownik (Ms.) | dużym psie, ładnej dziewczynce, czystym oknie | dużych psach, ładnych dziewczynkach, czystych oknach |
| Wołacz (W.) | duży psie! ładna dziewczynko! czyste okno! | duże psy! ładne dziewczynki! czyste okna! |
Stopniowanie przymiotnika
Przymiotnik może określać także stopień natężenia cechy, którą opisuje. Może on być podstawowy, większy i największy. Natężenie cechy wyrażamy stopniami – równym, wyższym i najwyższym.
| stopień równy | stopień wyższy | stopień najwyższy |
| ładny | ładniejszy | najładniejszy |
| mądry | mądrzejszy | najmądrzejszy |
| inteligentny | bardziej inteligentny | najbardziej inteligentny |
| uroczy | bardziej uroczy | najbardziej uroczy |
Niektóre przymiotniki mają charakterystyczne formy stopniowania:
- dobry – lepszy – najlepszy
- zły – gorszy – najgorszy
- duży – większy – największy
- mały – mniejszy – najmniejszy
Jest to stopniowanie nieregularne.
Istnieją także przymiotniki, których nie da się stopniować. Wyrażają one cechy, które nie mogą mieć różnych stopni natężenia, np. chory, drewniany, porcelanowy, wczorajszy.
Czasownik to część mowy, która odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje?
Czasownik nazywa czynności lub stany, np.:
- czynności – tańczyć, śpiewać, myć się
- stany – spać, leżeć, wisieć
Czasownik odmienia się przez osoby, liczby i czasy.
Odmiana czasownika przez liczby i osoby
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
| 1 osoba | (ja) czytam | 1 osoba | (my) czytamy |
| 2 osoba | (ty) czytasz | 2 osoba | (wy) czytacie |
| 3 osoba | (ona, ona, ono) czyta | 3 osoba | (oni, one) czytają |
Odmiana czasownika przez czasy
- czas przeszły – czasownik mówi o tym, co już się zdarzyło, np. czytałem, bawiłem się, zjadłem
- czas teraźniejszy – czasownik mówi o tym, co właśnie się dzieje, np. czytam, bawię się, jem
- czas przyszły – czasownik mówi o tym, co dopiero się wydarzy, np. przeczytam, pobawię się, zjem
Czasownik może występować w dwóch formach:
- forma osobowa – to taka, która pozwala określić, kto wykonuje czynność, np. śpiewa – on / ona / ono, gram – ja, mówisz – ty, krzykną – oni
- forma nieosobowa – to taka, która nie pozwala określić, kto wykonuje czynność, np. przyniesiono – ktoś przyniósł, nie wiadomo, kto.
Formą nieosobową jest też bezokolicznik, czyli postać czasownika zakończona na -ć lub -c, np. stać, schować, iść
Niektóre bezokoliczniki sprawiają problemy z zapisaniem ich, bo kończą się na -ść lub -źć.
- jeśli w formie osobowej czasownika występuje -z-, w bezokoliczniku piszemy -źć, np. znalazł – znaleźć, wiózł – wieźć, odgryzł – odgryźć
- jeśli w formie osobowej czasownika nie występuje -z-, w bezokoliczniku piszemy -ść-, np. przyszedł – przyjść, wiódł – wieść, zjadł – zjeść
Czasownik w czasie przeszłym
Czasownik w czasie przeszłym odmienia się także przez rodzaje.
W liczbie pojedynczej czasownik może mieć:
- rodzaj męski – np. (on) przyszedł, zabrał, upuścił
- rodzaj żeński – np. (ona) przyszła, zabrała, upuściła
- rodzaj nijaki – np. (ono) przyszło, zabrało, upuściło
W liczbie mnogiej czasownik może mieć:
- rodzaj męskoosobowy – np. (oni) przyszli, zabrali, upuścili; stosujemy go w przypadku, gdy opisywaną czynność wykonywała grupa ludzi, w tym co najmniej jedna osoba płci męskiej (chłopcy, lekarze, nauczyciele, górnicy lub dziewczynka i chłopiec, nauczycielki i dyrektor – śpiewali).
- rodzaj niemęskoosobowy – np. (one) przyszły, zabrały, upuściły; stosujemy, jeśli dana czynność wykonywana jest przez osoby płci żeńskiej, zwierzęta, rośliny, rzeczy, używamy rodzaju niemęskoosobowego (dziewczynki, kaczki, psy, szczenięta – szły, kwiaty – rosły, szafki – skrzypiały).
Przysłówek jest nieodmienną częścią mowy. Odpowiada na pytania jak? gdzie? kiedy?
W zdaniu przysłówek łączy się z czasownikiem i jest jego określeniem, np. walczyć (jak?) odważnie, stać (gdzie?) blisko, skończyć (kiedy?) jutro.
Wiele przysłówków można utworzyć od przymiotników, np. uważny – uważnie, ładny – ładnie, mądry – mądrze, grzeczny – grzecznie. Inne nie pochodzą od przymiotników, np. nagle, jutro, wieczorem.
Przysłówki można stopniować tak samo, jak przymiotniki. Wyróżniamy stopień równy, wyższy i najwyższy.
| stopień równy | stopień wyższy | stopień najwyższy |
| ładnie | ładniej | najładniej |
| krzywo | bardziej krzywo | najbardziej krzywo |
| głęboko | głębiej | najgłębiej |
Jeśli stopień wyższy i najwyższy mają formę tylko jednego wyrazu, jest to stopniowanie proste. Jeśli składają się z dwóch wyrazów (pierwszym jest zawsze „bardziej” w stopniu wyższym i „najbardziej” w stopniu najwyższym), jest to stopniowanie opisowe.
Niektóre przysłówki przyjmują podczas stopniowania charakterystyczne formy:
- dobrze – lepiej – najlepiej
- źle – gorzej – najgorzej
- mało – mniej – najmniej
- dużo – więcej – najwięcej
Jest to stopniowanie nieregularne.
Są także przysłówki, których nie da się stopniować, np. jutro, wczoraj, nagle, znienacka.
